Precyzyjne oraz jednoznacznie określenie przedmiotu ochrony prawa autorskiego w praktyce okazuje się trudne, z uwagi na liczne wątpliwości wynikające z różnorodności przedmiotów prawa autorskiego (dzieła plastyczne, sceniczne, choreograficzne, pantomimiczne), a także na subiektywne pojmowanie ich cech oraz duży stopień ogólności kryteriów przewidzianych przez o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: „pr. aut.” lub „Ustawa”).
Przedmiot ochrony prawa autorskiego
Przedmiotem ochrony Ustawy jest utwór, który jest każdym przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonej w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Z powyższego wynika, że utwór powinien być rezultatem pracy człowieka (twórcy), tak więc ewentualne twory przyrody nie są przedmiotem prawa autorskiego (tj. wzór z na oszronionej szybie, rzeźby powstałe w jaskiniach itd.). Zatem działanie zwierząt lub maszyn nie będzie podlegać ochronie przyznawanej utworom. Jednakże nie każdy rezultat pracy człowieka będzie można uznać za utwór. Będzie nim tylko przejaw działalności twórczej, stanowiący subiektywnie nowy efekt wysiłku intelektualnego człowieka.
Cechy utworu
Zgodnie z Ustawą utwór powinien wykazywać cechy twórczości o indywidualnym charakterze. W doktrynie wskazuje się, że cecha indywidualności dzieła jest uzależniona od istnienia w nim właściwości, które są związane z niepowtarzalną osobowością człowieka, jednakże należy oceniać samo dzieło, nie natomiast czy utwór odzwierciedla osobowość autora. Niektórzy przedstawiciele doktryny łączą przesłankę indywidualności z oryginalnością utworu.
Utwór jako przejaw “działalności twórczej” powinien stanowić rezultat działalności o charakterze kreacyjnym. Przesłanka ta, niekiedy jest określana jako “oryginalność” utworu, która zgodnie z orzecznictwem zrealizowana jest wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu. Warto zwrócić uwagę, że ta przesłanka może sprawiać najwięcej problemów przy kwalifikacji danego wytworu jako przedmiotu prawa autorskiego. Niski poziom indywidualności i oryginalności może spowodować, iż dany rezultat pracy nie uzyska ochrony prawnoautorskiej.
Warto przy tym zauważyć, że jest możliwe, aby dwie osoby zdołały osiągnąć taki sam rezultat, wówczas cecha indywidualnego charakteru dzieła nie powinna być zakwestionowana, jeżeli poszczególne elementy twórczego wyboru i przedstawienia nie są tożsame, zwłaszcza gdy twórca korzystał z pewnego obszaru swobody, niezależnie od wymogów z góry postawionych. W takiej sytuacji można mówić o stworzeniu utworu, jeżeli wymagania całkowicie nie determinowały ostatecznego kształtu pracy, która była zależna od osobistego ujęcia.
Natomiast cecha nowości w znaczeniu obiektywnym, nie jest niezbędnym elementem wyznaczającym twórczy charakter przejawu intelektualnej działalności człowieka. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego utworem może być zatem kompilacja wykorzystująca dane powszechnie dostępne pod warunkiem, że ich wybór, segregacja i sposób przedstawienia ma znamiona oryginalności. . W ten sposób sama kompozycja niezależnie od użytych składników, które mogą być już znane, może wykazywać cechy utworu. Ponadto dzieło, które powstaje w wyniku zupełnie odrębnego, niezależnego procesu twórczego, nawet jeżeli posiada treść i formę bardzo zbliżoną do innego utworu, nie będzie plagiatem, tylko nowym utworem. Możliwe są bowiem sytuacje, w których dwóch twórców, niezależnie od siebie, wykorzystuje w utworze ten sam pomysł i opracowuje go przy użyciu bardzo zbliżonych środków artystycznych, zwłaszcza, jeżeli dzieła dotyczą tego samego tematu albo tematów bardzo zbliżonych. Z istoty plagiatu natomiast wynika, że dochodzi do niego wówczas, gdy następuje wykorzystanie elementów cudzego utworu w takim stopniu, iż brak jest twórczej działalności plagiatora i jego utwór nie nosi cech oryginalności.
Następnym elementem warunkującym ochronę utworu jest jego uzewnętrznienie, a więc poinformowanie innych osób o istnieniu utworu, chociażby jeszcze nie został utrwalony. W ten sposób można mówić, iż utwór został ustalony – a więc, można stwierdzić, że on istnieje. Co istotne powstanie prawa autorskiego nie jest uzależnione od utrwalenia utworu na materialnym nośniku. Do momentu zakomunikowania utworu, gdy pozostaje on tylko w umyśle twórcy, nie podlega on ochronie z tytułu prawa autorskiego.
Elementy, które nie mają znaczenia dla powstania utworu
Jednocześnie należy wskazać, że na okoliczności powstania utworu nie ma wpływu, wiek poczytalność, kwalifikacje twórcy (stanowisko, wykształcenie), jak również same przekonanie autora, iż jego praca ma charakter twórczy. Ponadto również zamiar lub przypadkowe stworzenie dzieła lub oryginalny charakter procesu powstawania dzieła oraz ewentualny wysiłek twórcy w stworzenie dzieła, nie będą wpływać na okoliczność uznania danego wytworu za utwór. Zatem fakt, czy dana osoba zaplanowała stworzyć utwór, nie ma wpływu na ewentualną kwalifikację rezultatu pracy tej osoby.
Ponadto wartość dzieła (estetyczna, użytkowa lub naukowa), sposób wyrażenia, jego przeznaczenie oraz okoliczność nieukończenia utworu, również nie stanowią punktu odniesienia do dokonywania oceny, czy dane dzieło jest utworem w świetle ustawy o prawie autorskim. Na istnienie utworu nie wpływa także dopełnienie jakichkolwiek formalności tj. np. zastrzeżenie w utworze, iż jest on przedmiotem praw autorskich. Tego typu klauzule, nie zwiększają zakresu uprawnień autora, ani też nie powodują, że zostaje skutecznie zastrzeżony np. pełen zakaz do korzystania z utworu, gdyż ustawa o prawie autorskim zezwala na korzystanie z utworu w ramach użytku prywatnego oraz użytku na cele publiczne.
Przykłady utworów
W Ustawie możemy znaleźć przykładowe wyliczenie utworów, są nimi w szczególności utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe), plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne, muzyczne i słowno-muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, audiowizualne (w tym filmowe).
W związku z okolicznością, iż jest wyliczenie przykładowe, każdy rezultat pracy człowieka, który będzie spełniał wymienione przesłanki będzie utworem, chronionym na podstawie ustawy o prawie autorskim. Natomiast należy wskazać, że praca o charakterze technicznym odróżnia się od utworu przewidywalnością oraz powtarzalnością danego rezultatu. Proces tworzenia utworu stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do wypełnienia elementów tego zadania, które nie są jedynie wynikiem zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź technologii.
Utwór niesamoistny
Ochronie wynikającej z Ustawy podlegają utwory samoistne oraz niesamoistne. Drugie z wymienionych to utwory, w których znajdują się elementy twórcze z dzieła innego autora, są nimi dzieła zależne lub dzieła z zapożyczeniami. Dzieło zależne jest utworem, który zawiera wkład twórczy autora opracowania, jednak w znacznym zakresie wykorzystuje elementy twórcze z utworu innego autora tj. np. adaptacja, tłumaczenie. Natomiast dzieło, z którego tylko zaczerpnięto pewne elementy twórcze jest dziełem inspirującym, a dzieło, w którym znajdują się wykorzystane elementy – dziełem inspirowanym. Kryterium rozgraniczającym dzieła inspirowane od dzieł zależnych jest twórcze przetworzenie elementów dzieła inspirowanego, w ten sposób, że o jego twórczym charakterze będą decydowały jego własne (nie przejęte) elementy.
W dziele inspirowanym wykorzystany zostaje tylko wątek dzieła inspirującego i powstaje nowy utwór mający cechy twórczości. Powyższe pozwala na odróżnienie dzieła inspirowanego od dzieła zależnego, co jest istotne bowiem do stworzenia tego pierwszego nie jest potrzebna zgoda twórcy dzieła inspirującego, jak również nie należy mu się wynagrodzenie twórcy utworu inspirowanego.
Przedmiotem prawa autorskiego są również zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów.
Co nie stanowi utworu?
Warto zaznaczyć, że objęty ochroną może być wyłącznie sposób wyrażenia, natomiast nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.
Zauważyć zatem należy, że w kontraście do szerokiego przyznawania ochrony dziełom, których stopień indywidualności oraz oryginalności może być minimalny, pomysły (idee) nie korzystają z ochrony praw autorskich. Przedmiotem ochrony jest bowiem ustalony utwór, a nie wynikająca z niego idea. Ochrona prawnoautorska nie dotyczy bowiem samego pomysłu, ale jego konkretnej realizacji.
Ma to szczególne znaczenie w związku z brakiem takiej ochrony dla pomysłów np. na kampanie reklamowe, a także różnego rodzaju gry telewizyjne, planszowe oraz programy telewizyjne. Korzystanie z wymienionych pomysłów i zasad gier lub programów bywa także przedmiotem umów z ich twórcami i nadawcami, pomimo że nie przyznaje się im statusu utworów, które byłyby chronione prawami autorskimi. Konsekwencją braku ochrony dla idei, procedur, metod i zasad działania jest również brak przyznania ochrony prawnoautorskiej, np. metodom, technikom, stylom czy manierom charakterystycznym dla utworów.
Utwór na tle orzecznictwa
Zaznaczyć należy, że z uwagi na trudności w oznaczeniu poziomu twórczości, który powinien zawierać utwór, wskazuje się, że zaczyna obowiązywać szczególnie niski poziom oryginalności. Orzecznictwo przyznaje cechy utworu m.in. kolekcjom afiszów lub ogłoszeń, kalendarzom, katalogom, rozkładom kolejowym, książkom kucharskim, wzorom, formularzom. Wymienione przedmioty mogą być chronione prawem autorskim, jeżeli ich forma opracowania, układ lub wyjaśnienia mają charakter samodzielny i indywidualny.
Krótka jednostka słowna, pełniąca rolę znaku towarowego, może być również utworem, jeżeli wykazuje autonomiczną wartość twórczą. Specyfikacja istotnych warunków zamówienia sporządzona na podstawie Prawa zamówień publicznych także może stanowić utwór. Projekty dokumentacji technicznej, plany, zarysy, szkice, rysunki, modele i projekty są również przedmiotem ochrony autorskiej. Stworzenie układu i formy graficznej portalu, jak również jej ulepszanie i zmiany w okresie eksploatacji portalu internetowego mieści się w definicji utworu.
Podobnie szata graficzna portalu — jako istotny element wchodzi w skład utworu zbiorowego, jakim jest portal internetowy. Stworzenie postaci fikcyjnej, prezentującej na antenie radiowej improwizowane przez jej twórcę kreatora teksty kabaretowe, stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze i spełnia konieczne przesłanki utworu. Opracowanie siatki haseł, sposób definiowania haseł oraz kompozycja haseł trudnych (leksemów) stanowią przejaw twórczej działalności autorów słownika języka polskiego.
Podkreślić jednak należy, że przyznanie danemu utworowi ochrony prawnoautorskiej, nie oznacza, iż ochroną tą objęte są wszystkie jego elementy. Ochronie podlegają tylko te elementy utworu, które spełniają kryterium oryginalności. W ten sposób ochronie może podlegać slogan. Natomiast nie będzie przedmiotem prawnoautorskiej ochrony opinia biegłego, która powstała w trakcie procedury urzędowej, opinia i raport biegłego rewidenta, opinia i raport z badania sprawozdań finansowych, ogólnikowy plan szkolenia bez podania treści planowanych wykładów.
Na koniec wskazać należy, że nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe.
Powrót do specjalizacji — Prawo autorskie