Prawo cytatu

Zasa­dą jest, że twór­cy przy­słu­gu­ją pra­wa do stwo­rzo­ne­go przez sie­bie utwo­ru. Nie­któ­re z nich mogą być przez twór­cę zby­te na rzecz oso­by trze­ciej np. w posta­ci zawar­cia umo­wy licen­cyj­nej. Prze­pi­sy pra­wa wska­zu­ją jed­nak oko­licz­no­ści, kie­dy oso­ba trze­cia może korzy­stać z utwo­ru bez uzy­ska­nia uprzed­niej zgo­dy twór­cy, nazy­wa­ne przy­pad­ka­mi dozwo­lo­ne­go użyt­ku. Przy­kła­dem dozwo­lo­ne­go użyt­ku jest pra­wo cyta­tu. Poni­żej przed­sta­wi­my, kie­dy pra­wo cyta­tu może być sto­so­wa­ne, a kie­dy doj­dzie do naru­sze­nia prze­pi­sów o pra­wach autorskich.

Słowo wstępu

Prze­pi­sy zarów­no pra­wa pol­skie­go, jak i innych państw unij­nych wpro­wa­dza­ją unor­mo­wa­nia, któ­re godzą w mono­pol twór­cy. Usta­na­wia­ne są w szcze­gól­nych celach takich jak np. istot­ne kwe­stie spo­łecz­ne czy poli­tycz­ne. Przy­kła­dem takie­go ogra­ni­cze­nia jest pra­wo cyta­tu, któ­re wyko­rzy­sty­wa­ne jest takich dzia­łal­no­ściach jak dzia­łal­ność edu­ka­cja, nauko­wa, dzien­ni­kar­ska czy artystyczna.

Definicja cytatu

War­to wyja­śnić rów­nież, jak defi­niu­je się sło­wo „cytat”. Zgod­nie z dok­try­ną cyta­tem jest dosłow­ne przy­to­cze­nie tek­stu (jeże­li będzie­my mie­li do czy­nie­nia np. z książ­ką) bądź zbio­ru ele­men­tów (np. obra­zo­wych, dźwię­ko­wych czy muzycz­nych), przy czym to co zosta­ło przy­to­czo­ne jest skła­do­wą jakiejś więk­szej cało­ści (utwo­ru).

Przesłanki z konwencji berneńskiej

Aby pra­wo cyta­tu mogło zostać wyko­rzy­sta­ne, na pod­sta­wie unor­mo­wa­nia znaj­du­ją­ce­go się w kon­wen­cji ber­neń­skiej, muszą zostać speł­nio­ne czte­ry przesłanki:

1. uprzed­nie roz­po­wszech­nie­nie utwo­ru, z któ­re­go cytat jest czerpany;
2. wyko­rzy­sta­nie zgod­nie z przy­ję­ty­mi zasa­da­mi, a więc w ramach uczci­we­go użytku;
3. wyko­rzy­sta­nie w stop­niu uza­sad­nia­ją­cym zamie­rzo­ny cel, tj. wyko­rzy­sta­nie czę­ści utwo­ru o odpo­wied­niej dłu­go­ści, któ­ra nie będzie naru­szać praw twórcy;
4. ozna­cze­nie twór­cy utwo­ru (tj. imie­nia i nazwiska).

W ramach uczci­we­go użyt­ku prak­ty­cy wytwo­rzy­li test, na pod­sta­wie któ­re­go bada­na jest uczci­wość wyko­rzy­sta­nia utwo­ru. W teście takim bie­rze­my pod uwa­gę czy korzy­sta­nie z utwo­ru przez oso­bę upraw­nio­ną jest wyko­ny­wa­ne w spo­sób ade­kwat­ny do przy­zna­nej licen­cji, a tak­że czy nie naru­sza ono uza­sad­nio­nych inte­re­sów auto­ra utworu.

Przesłanki z polskiego ustawodawstwa

Pol­ski usta­wo­daw­ca, posił­ku­jąc się zale­ce­nia­mi kon­wen­cji ber­neń­skiej, dopre­cy­zo­wał zasa­dy odno­szą­ce się do pra­wa cyta­tu. Zgod­nie z nimi, pra­wo cyta­tu będzie legal­ne, gdy zosta­ną speł­nio­ne łącz­nie poniż­sze warunki:

1. cytat może zostać umiesz­czo­ny wyłącz­nie w samo­dziel­nym utwo­rze cytu­ją­ce­go (zgod­nie ze sta­no­wi­skiem Try­bu­na­łu Spra­wie­dli­wo­ści Unii Euro­pej­skiej utwór cytu­ją­ce­go nie musi pod­le­gać ochro­nie, aby moż­na było mówić o jego samo­dziel­no­ści; przy czym część przed­sta­wi­cie­li dok­try­ny uwa­ża, że pra­wo cyta­tu nie może być wyko­rzy­sty­wa­ne w pismach urzędowych);
2. uprzed­nie roz­po­wszech­nie­nie utwo­ru cyto­wa­ne­go – a więc taki, któ­ry za zgo­dą jego twór­cy został publicz­nie udo­stęp­nio­ny, przy czym jest to sfor­mu­ło­wa­nie szer­sze od publikacji;
3. przed­mio­tem pra­wa cyta­tu mogą być w cało­ści drob­ne utwo­ry (np. frasz­ka, krót­ki wiersz) bądź nie­wiel­kie uryw­ki z więk­szych utwo­rów; w cało­ści moż­na korzy­stać z dzieł pla­stycz­nych oraz fotograficznych;
4. roz­po­zna­wal­ność dzieła.

Cele cytowania

Pra­wo cyta­tu może być wyko­rzy­sty­wa­ne w celach, któ­re nie­jed­no­krot­nie krzy­żu­ją się takich jak:

1. wyja­śnia­nie;
2. pole­mi­ka;
3. ana­li­za krytyczna;
4. ana­li­za naukowa;
5. naucza­nie;
6. pra­wa gatun­ku twórczości.

Wyjaśnianie

Pierw­szym z celów pra­wa cyta­tów jest wyja­śnia­nie. Wyja­śnia­nie to pró­ba uczy­nie­nia swo­je­go sta­no­wi­ska bar­dziej zro­zu­mia­łym dla odbior­ców, nale­ży jed­nak pamię­tać, aby cyto­wa­nym frag­men­tem utwo­ru a naszy­mi wywo­da­mi ist­niał wewnętrz­ny, mery­to­rycz­ny zwią­zek. Zgod­nie ze sta­no­wi­skiem Sądu Naj­wyż­sze­go cel ten nie słu­ży na pro­stym włą­cze­niu utwo­ru cudze­go do wła­sne­go, ale czyn­ność ta powin­na być uza­sad­nio­na zasto­so­wa­ną argu­men­ta­cją i potrze­bą przy­to­cze­nia czy­jejś tezy bądź wniosków. 

Prawa gatunku twórczości

Ostat­nim z celów pra­wa cyta­tu są pra­wa gatun­ku twór­czo­ści. Ter­min ten nie jest nigdzie zde­fi­nio­wa­ny. Przed­sta­wi­cie­le prak­ty­ki wska­zu­ją nam jedy­nie przy­kła­dy takich praw jak m. in. upięk­sze­nie utwo­ru, wpro­wa­dze­nie mot­to pocho­dzą­ce z cudze­go utwo­ru. Podob­nie jak inne cele, jego wpro­wa­dze­nie musi być uza­sad­nio­ne i posia­dać zwią­zek z dzie­łem, któ­re jest cytowane.

Wielkość cytatu

Zarów­no w usta­wie, jak i w orzecz­nic­twie nie znaj­dzie­my wska­zó­wek w zakre­sie dopusz­czal­nej wiel­ko­ści cyta­tu. W orzecz­nic­twie wska­zu­je się, że nie cho­dzi o sam roz­miar przy­ta­cza­ne­go frag­men­tu, lecz o jego powią­za­nie z celem, któ­re­mu słu­ży. Nie­mniej jed­nak rela­cja mię­dzy cyto­wa­nym uryw­kiem (a cza­sem nawet całym utwo­rem) a dzie­łem oso­by cytu­ją­cej powin­na być na tyle widocz­na, aby powsta­ło nowe, samo­ist­ne dzie­ło. Wska­zu­je się tak­że, że cytat powi­nien mieć rolę pod­rzęd­ną. Oce­na pro­por­cjo­nal­no­ści w zakre­sie wiel­ko­ści zapo­ży­czo­ne­go utwo­ru będzie zatem musia­ła być każ­do­ra­zo­wo doko­ny­wa­na indywidualnie.

Rozpoznawalność dzieła

Aby pra­wo cyta­tu mogło być zasto­so­wa­ne, cytat musi być roz­po­zna­wal­ny. Co to ozna­cza? Ozna­cza to, że utwór, z któ­re­go cytat pocho­dzi powi­nien być ozna­czo­ny w taki spo­sób, aby odbior­ca dzie­ła nie miał wąt­pli­wo­ści, czy jest to cytat oraz skąd on pocho­dzi. Nale­ży zatem wska­zać zarów­no auto­ra, jak i źródło. 

Podsumowanie

Pra­wo cyta­tu, jak każ­de ogra­ni­cze­nie w pra­wach przy­słu­gu­ją­cych auto­ro­wi powin­no być sto­so­wa­ne ści­śle. Naru­sze­nie pra­wa cyta­tu może bowiem wią­zać się z kon­se­kwen­cja­mi cywil­no­praw­ny­mi. Kan­ce­la­ria Praw­na Rad­kie­wicz Adwo­ka­ci i Rad­co­wie Praw­ni słu­ży pomo­cą zarów­no na eta­pie pro­jek­to­wa­nia utwo­ru, w któ­rym cytat ma być zasto­so­wa­ny, jak rów­nież w postę­po­wa­niach sądo­wych zaini­cjo­wa­nych ze wzglę­du na naru­sze­nie zasad pra­wa cytatu. 

Powrót do spe­cja­li­za­cji — Pra­wo autor­skie