Zgodnie z przepisami kodeksu pracy jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także ze względu na zatrudnienie na czas określony lub nie określony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy (dalej: jako „niedozwolone kryterium”) – jest niedopuszczalna. Powyższa zasada nawiązuje do zasady niedyskryminacji zawartej w Konstytucji RP. Pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych ze względu na niedozwolone kryterium.
Wymienione powyżej kryteria oceny nierównego traktowania pracownika stanowią przykładowe wyliczenie. Orzecznictwo uznaje ponadto za dyskryminujące okoliczności, które nie mają oparcia w odrębnościach związanych z obowiązkami pracownika, sposobem ich wykonania, czy też kwalifikacjami pracownika. Dyskryminujące może być również kryterium przymiotów osobistych pracownika, które nie są związane z wykonywaną pracą.
Rodzaje dyskryminacji i jej przejawy
Kodeks pracy rozróżnia dwa rodzaje dyskryminacji. Dyskryminacją bezpośrednią jest różnicowanie sytuacji prawnej pracownika lub kandydata na pracownika, z uwagi na kilka lub jedno niedozwolone kryterium, powodujące, że pracownik jest lub mógłby być traktowany w porównywalnej sytuacji mniej korzystnie niż inni pracownicy np. gdy pracodawca odmówi zatrudnienia tylko dlatego, że jest osobą innego wyznania.
Natomiast dyskryminacja pośrednia ma miejsce wtedy, gdy na skutek pozornie neutralnego postanowienia, zastosowanego kryterium lub podjętego działania występują lub mogłyby wystąpić niekorzystne dysproporcje albo szczególnie niekorzystna sytuacja w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku pracy, warunków zatrudnienia, awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych wobec wszystkich lub znacznej liczby pracowników należących do grupy wyróżnionej ze względu na niedozwolone kryterium, chyba że postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne.
Przykładem dyskryminacji pośredniej może być ustalenie niższego wynagrodzenia dla jednego działu u danego pracodawcy, gdzie pracują kobiety, a wykonują pracę zbliżoną lub taką samą jak w innych działach, gdzie są zatrudnieni mężczyźni, którym przysługuje wyższe wynagrodzenie. Natomiast nie będzie dyskryminacją takie działanie, które jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące temu celowi są właściwe i konieczne.
Naruszeniem zasady równego traktowania jest różnicowanie przez pracodawcę sytuacji pracownika, którego skutkiem jest w szczególności odmowa nawiązania lub rozwiązanie stosunku pracy, niekorzystne ukształtowanie wynagrodzenia lub innych warunków zatrudnienia, pominięcie przy awansowaniu lub przyznawaniu innych świadczeń związanych z pracą, pominięcie przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe.. Oznacza to, że zakaz dyskryminacji rozciąga się na wszystkie fazy stosunku pracy, a więc również w zakresie doboru pracowników do zatrudnienia. W ten sposób ogłoszenie przyszłego pracodawcy, że poszukuje on kobiety w wieku 30–40 lat, nie będzie dyskryminujące jedynie wówczas, gdy jest to uzasadnione ze względu na rodzaj pracy, warunki jej wykonywania lub wymagania zawodowe stawiane pracownikowi.
Ponadto również przesłanki, którymi kieruje się pracodawca dokonując wyboru pracowników do zwolnienia nie mogą być dyskryminujące, a pracodawca powinien brać pod uwagę stosunek pracownika do pracy, staż pracy i kwalifikacje zawodowe, a także pomocniczo inne okoliczności tj. sytuacja rodzinna, osobista czy majątkowa pracownika. Dyskryminacyjny charakter działania pracodawcy będzie natomiast wyłączony, jeżeli kierował się on obiektywnymi powodami.
Podkreślić należy, że przejawem dyskryminowania będzie także zachęcanie lub nakazanie innej osobie do naruszenia zasady równego traktowania oraz zachowanie, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (molestowanie). Dyskryminowaniem ze względu na płeć jest także każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się do płci pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika, w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. Na zachowanie to mogą się składać fizyczne, werbalne lub pozawerbalne elementy (molestowanie seksualne). Podporządkowanie się przez pracownika molestowaniu, a także podjęcie przez niego działań przeciwstawiających się molestowaniu nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec pracownika.
Efektem dyskryminacji może być odmowa zatrudnienia określonej osoby ze względu na niedozwolone kryterium, np. kształtowanie wynagrodzenia kobiet na niższym poziomie niż mężczyzn, w sytuacji, gdy wykonują oni taką samą pracę w tej samej ilości lub odmowa zatrudnienia kobiety w ciąży. Nierówne traktowanie może również objawiać się przy np. doborze pracowników do szkoleń, które spowoduje, że będą one dostępne np. tylko dla osób zatrudnionych na pełen etat.
Zasada jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę
Równe traktowanie znajduje również zastosowanie w prawie pracownika do jednakowego wynagrodzenia za jednakową pracę lub pracę o jednakowej wartości. Zasada ta obejmuje wynagrodzenie oraz wszystkie jego składniki, bez względu na ich nazwę i charakter, a także inne świadczenia związane z pracą, przyznawane pracownikom w formie pieniężnej lub w innej formie niż pieniężna. Przy czym należy zauważyć, że powyższe ma zastosowanie w stosunku do pracy jednakowej (takiej samej) oraz do pracy o jednakowej wartości (czyli innej pracy o tej samej wartości) — pojęcia te mają różne znaczenie.
Pracą o jednakowej wartości będzie praca, której wykonywanie wymaga od pracowników porównywalnych kwalifikacji zawodowych, potwierdzonych dokumentami przewidzianymi w odrębnych przepisach lub praktyką i doświadczeniem zawodowym, a także porównywalnej odpowiedzialności i wysiłku. Przy czym należy wskazać, że nie jest zabronione wypłacanie wynagrodzenia w różnej wysokości osobom, które wykonują ten sam zawód. Sąd Najwyższy uznał, że wypłacanie wyższego wynagrodzenia lekarzom rezydentom w specjalizacjach uznanych za priorytetowe nie stanowi dyskryminacji w równym traktowaniu w zakresie wynagradzania.
Warto jednak zauważyć, że zasada równego traktowania nie będzie oznaczała, że pracownicy mają być traktowani jednakowo. Oznacza to, że stosowane w takiej sytuacji kryterium obiektywne może uzasadniać odmienne traktowanie. Takim obiektywnym czynnikiem może być rodzaj wykonywanej pracy lub warunki jej wykonywania. Nie będzie również dyskryminacją nierówne traktowanie z uwagi na podstawie dozwolonego kryterium.
Dozwolone różnicowanie pracowników
Przepisy kodeksu pracy nie zabraniają całkowicie różnicowania sytuacji prawnej pracowników. Praktyką dyskryminacyjną nie jest działanie bowiem proporcjonalne do osiągnięcia zgodnego z prawem celu, które polega na:
- niezatrudnianiu pracownika z jednej lub kilku przyczyn określonych powyżej jako niedozwolone kryterium, jeżeli rodzaj pracy lub warunki jej wykonywania powodują, że przyczyna lub przyczyny wymienione w tym przepisie są rzeczywistym i decydującym wymaganiem zawodowym stawianym pracownikowi;
- wypowiedzeniu pracownikowi warunków zatrudnienia w zakresie wymiaru czasu pracy, jeżeli jest to uzasadnione przyczynami niedotyczącymi pracowników bez powoływania się na inną przyczynę lub inne przyczyny wymienione powyżej;
- stosowaniu środków, które różnicują sytuację prawną pracownika, ze względu na ochronę rodzicielstwa lub niepełnosprawność;
- stosowaniu kryterium stażu pracy przy ustalaniu warunków zatrudniania i zwalniania pracowników, zasad wynagradzania i awansowania oraz dostępu do szkolenia w celu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, co uzasadnia odmienne traktowanie pracowników ze względu na wiek.
Zatem nie będzie naruszeniem zasady równego traktowania w zatrudnieniu odmowa nawiązania umowy o pracę z osobą np. określonej płci, gdy jest to uzasadnione potrzebą świadczenia pracy wyłącznie przez osoby innej płci. O tej okoliczności decyduje pracodawca, który jest upoważniony do podjęcia stosownej decyzji, w oparciu o potrzeby, które wynikają z rodzaju pracy jaką oferuje pracodawca, a także warunkami lub wymaganiami zawodowymi stawianymi pracownikom. Natomiast korzystanie przez kobietę karmiącą piersią z przerw w pracy, które stanowi uprawnienie przyznane przepisami prawa pracy w związku z urodzeniem i wychowaniem dziecka, nie może być uznawane za obiektywną przyczynę ustalenia niższego wynagrodzenia w porównaniu do innych pracowników. Podkreślić należy, że staż pracy stanowi obiektywną przesłankę uzasadniającą różnicowanie sytuacji prawnej pracowników tj. wyznaczania zasad wynagradzania, ustalania zasad zwalniania pracowników.
Natomiast nie stanowią naruszenia zasady równego traktowania działania podejmowane przez określony czas, które zmierzają do wyrównywania szans wszystkich lub znacznej liczby pracowników wyróżnionych z uwagi na niedozwolone kryterium, które polega na zmniejszeniu na korzyść takich pracowników faktycznych nierówności. W ten sposób nie będzie praktyką dyskryminującą czasowe podejmowanie pozytywnych działań, które zmierzają do uprzywilejowania pracowników jednej płci, które mają na celu zmniejszenie faktycznych różnic występujących pomiędzy pracownikami drugiej płci tj. np. korzystniejsze uregulowanie zasad podwyższania wynagrodzenia, które ma wyrównać dysproporcje w zarobkach pomiędzy mężczyznami i kobietami, którzy wykonują taką samą pracę. Należy przyjąć, że podejmowane działanie zmierzające do wyrównania szans może trwać dopóki nie zostanie osiągnięty cel tych działań, ażeby nie doszło do zmiany sytuacji, która spowodowała dyskryminację grupy nieuprzywilejowanej.
Ponadto nie narusza zasady równego traktowania ograniczanie przez kościoły i inne związki wyznaniowe, a także organizacje, których etyka opiera się na religii, wyznaniu lub światopoglądzie, dostępu do zatrudnienia, ze względu na religię, wyznanie lub światopogląd, jeżeli rodzaj lub charakter wykonywania działalności przez powyższe podmioty powoduje, że wymienione kryteria są rzeczywistym i decydującym wymaganiem zawodowym stawianym pracownikowi, proporcjonalnym do osiągnięcia zgodnego z prawem celu zróżnicowania sytuacji tej osoby. Powyższe dotyczy również wymagania od zatrudnionych działania w dobrej wierze i lojalności wobec etyki kościoła, innego związku wyznaniowego oraz organizacji, których etyka opiera się na religii, wyznaniu lub światopoglądzie. W tym przypadku warunkiem, który wyłącza dyskryminacyjny charakter działania pracodawcy jest istotne, uzasadnione i usprawiedliwione wymaganie zawodowe, jednakże wyłączenie następuje tylko w powyżej określonym zakresie.
Natomiast zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zróżnicowanie traktowania pracowników ze względu na osiągnięcie wieku emerytalnego nie jest uzasadnione. Wypowiedzenie pracownicy umowy o pracę tylko z tego powodu, że osiągnęła wiek emerytalny i nabyła uprawnienia emerytalne, jeżeli wiek emerytalny jest niższy dla kobiet, będzie stanowiło pośrednią dyskryminację ze względu na płeć. Wypowiedzenie pracownikowi umowy o pracę na czas nieokreślony wyłącznie z powodu osiągnięcia przez niego wieku emerytalnego stanowi bezpośrednią dyskryminację ze względu na wiek.
W rezultacie pracodawca może skutecznie bronić się przed zarzutem dyskryminacji bezpośredniej lub pośredniej, podnosząc że różnice w warunkach zatrudnienia pracowników jednej kategorii są podyktowane obiektywnymi powodami. Nie stanowi bowiem dyskryminacji nierówność nie spowodowana przyczynami, które nie są dyskryminacyjne.
Ciężar dowodu
Wskazać należy, że w trakcie ewentualnego sporu sądowego, to pracodawca będzie musiał udowodnić, że różnicując sytuację pracownika kierował się obiektywnymi kryteriami. Wobec powyższego, na pracodawcy będzie ciążył ciężar udowodnienia tych okoliczności, jeżeli pracownik wskaże fakty uprawdopodobniające zarzut nierównego traktowania. Pracownik będzie zobowiązany wskazać przyczynę dyskryminacji oraz okoliczności dowodzące nierównego traktowania z tej przyczyny. Natomiast pracownik domagający się odszkodowania od pracodawcy z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zakresie wynagrodzenia za pracę powinien wykazać, że wykonywał jednakową pracę lub pracę o jednakowej wartości co pracownik wynagradzany korzystniej.
Odszkodowanie
Osoba, wobec której pracodawca naruszył zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę. Natomiast skorzystanie przez pracownika z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu nie może być podstawą niekorzystnego traktowania tego pracownika, a także nie może powodować jakichkolwiek negatywnych konsekwencji wobec pracownika, zwłaszcza nie może stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę stosunku pracy lub jego rozwiązanie bez wypowiedzenia. Na powyższych zasadach ochronie również podlega pracownik, który udzielił w jakiejkolwiek formie wsparcia pracownikowi korzystającemu z uprawnień przysługujących z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.
Powrót do specjalizacji — Prawo pracy